Gordana Blagojević, Η μουσική μεταρρύθμιση του 1814: μια εμπειρική-αφηγηματολογική προσέγγιση, Αθήνα 2019
Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών | «Εργαστήριο Βυζαντινής Μουσικολογίας» | ISBN 978-618-83987-1-9
Στην παρούσα έκδοση το κομβικό και καίριο θέμα της μουσικής μεταρρύθμισης του 1814 προσεγγίζεται με τα μεθοδολογικά εργαλεία της εμπειρικής-αφηγηματολογικής επιστημολογίας. Οίκοθεν, ως εκ τούτου, στοιχειοθετείται μια εξαιρετικά ευπρόσδεκτη πρωτότυπη συμβολή, που παραδίδεται τύποις με την προοπτική γόνιμου πλουτισμού της υφιστάμενης σχετικής βιβλιογραφίας.
Αποτελεί ευτύχημα το γεγονός ότι παρόμοιες διεπιστημονικές αναζητήσεις απασχολούν ολονέν και συστηματικότερα τη διεθνή και ημεδαπή ακαδημαϊκή ερευνητική δραστηριότητα, καθώς μέσα από τα σταδιακά αναδυόμενα πορίσματά τους ιχνογραφείται ένα αειθαλές, άκρως γοητευτικό και διδακτικό, πεδίο αναστοχασμού· έτσι, ζητήματα αλωμένα ή και κορεσμένα ίσως από μονοσήμαντες επιστημονικές προσεγγίσεις, θεώνται πλέον, δυνάμει, υπό, ρηξικέλευθο αλλά αναπάντεχα επωφελές, πολυτροπικό και πολυσημικό πρίσμα.
Η συγγραφέας του παρόντος βιβλίου, Gordana Blagojević, απεδείχθη το καταλληλότερο πρόσωπο για μιαν παρόμοια προσέγγιση, αφού ισορροπεί επιδέξια μεταξύ Εθνο-Ανθρωπολογίας και Εθνο-Βυζαντινο-Μουσικολογίας. Η ίδια εργάζεται ως ερευνήτρια (Principal Research Fellow) στο Εθνογραφικό Ινστιτούτο της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, είναι συνεκδότης του σερβικού περιοδικού Papers in Ethnology and Anthropology, μετέχει ανελλιπώς σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια, έχει δε ήδη δημοσιεύσει τέσσερα βιβλία και περί τα ογδόντα μελετήματα σε επιστημονικά περιοδικά, συλλογικούς τόμους και εγκυκλοπαιδείες. Επιπλέον, από πολλών ετών ψάλλει συστηματικά σε ιερούς ναούς της Σερβίας (αλλά και σε διάφορες λατρευτικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις στην Ελλάδα), συμμετέχει ενεργά σε σερβικές βυζαντινές χορωδίες και τυγχάνει ιδρυτικό μέλος και ερμηνεύτρια του σερβικού έθνικ-τζαζ μουσικού σχήματος Pocket Size Pop. Η παραπάνω, αποδεδειγμένα δόκιμη, ακαδημαϊκή και ερευνητική και καλλιτεχνική, εμπειρία της συνετέλεσε καθοριστικά προς αίσια ολοκλήρωση του εξαρχής φιλόδοξου αφηγηματολογικού εγχειρήματος.
Στο ανά χείρας πόνημα η μουσική μεταρρύθμιση του 1814 ερευνάται, αρχικά, εντεταγμένη στο πλαίσιο των ιστορικών και κοινωνικών συμφραζομένων της, με εύλογη έμφαση στα πρόσωπα των λεγόμενων τριών δασκάλων και αναδίφηση στην αρμόδια, ελληνική και διεθνή, βιβλιογραφία· ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι εδώ και η απόπειρα ανάδειξης σχετικών ῾μύθων᾽, τεχνηέντως παρέμβλητων στην όποια θεωρούμενη ῾πραγματικότητα᾽. Η κυρίως συμβολή της παρούσας έρευνας συνίσταται, πάντως, στην αναζήτηση και στον σχολιασμό πιθανών ῾σύγχρονων αντανακλάσεων᾽ της μουσικής μεταρρύθμισης του 1814. Προς τούτο, η συγγραφέας συμπορεύθηκε επί μακρόν με ανθρώπους της ιδιώνυμης ῾κοινότητας της βυζαντινής μουσικής᾽, ανθρώπους που σχετίζονται (αρμονικά ή και διχογνωμικά) μεταξύ τους με πολυσήμαντους (ταυτόσημους ή και αντιφατικούς) δεσμούς, καταφέρνοντας να αναπτύξει μιαν ῾πολυγλωσσία᾽ που τελικά της επέτρεψε να συνεννοηθεί μαζί τους, κατά τρόπο κατανοητό και δημιουργικό· παρακολουθώντας ο αναγνώστης αυτήν τη συμπόρευση οιονεί μετέχει σε ένα βιωματικό ῾ταξίδι᾽ στον χρόνο και στον χώρο της βυζαντινής μουσικής, ένα ῾ταξίδι᾽ που αποτυπώνει και τη δυναμική εξέλιξη της εν λόγω κοινότητας. Ο τρόπος που η μουσική μεταρρύθμιση του 1814 γίνεται αντιληπτή στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία καταδεικνύεται, εν κατακλείδι, μέσα από επιπλέον ειδική έρευνα, με χρήση ερωτηματολογίων και λήψη συνεντεύξεων, μιαν έρευνα που η συγγραφέας πραγματοποίησε φιλόπονα κατά τη διάρκεια, κυρίως, σχετικών επετειακών συνεδρίων· αυτή η τελευταία, εν πολλοίς καινοφανής για τα βυζαντινομουσικολογικά δεδομένα, ερευνητική απόπειρα αποδεικνύεται εν προκειμένω όχι απλώς ενδιαφέρουσα αλλά και άκρως αποκαλυπτική …
Καθηγητής Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης
Διευθυντής του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του ΤΜΣ του ΕΚΠΑ
Πολυκάρπου Αθ. Τύμπα, To “εις τους οκτώ ήχους ψαλλόμενον” κυριακό κοινωνικό Πέτρου του Μπερεκέτη: μια μοτιβική σπουδή στις ανά ήχους εξηγητικές διαφοροποιήσεις ενός ενιαίου μελικού αρχετύπου, Αθήνα 2019
Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών | «Εργαστήριο Βυζαντινής Μουσικολογίας» | ISBN 978-618-83987-2-6
Το ‘εις τους οκτώ ήχους ψαλλόμενον’ κυριακό κοινωνικό Πέτρου του Μπερεκέτη αποτελεί σύνθεση μοναδικά αξιοσημείωτη και πολλαπλά ενδιαφέρουσα· η ευφυής τροπική κατασκευή της και η ιδιαίτερη σημειογραφική τεχνολογία της, όπως μάλιστα αυτές λανθάνουν στην ενιαία αρχετυπική παρασήμανσή της, μέσω της οποίας εξασφαλίζεται άλλωστε και η δυνατότητα ερμηνείας της σε όλους τους ήχους της βυζαντινής οκταηχίας, αναδεικνύουν την ξεχωριστή επιτελεστική λειτουργικότητά της, τις απτές διδακτικές διαστάσεις της και τις διεισδυτικές παιδαγωγικές αντανακλάσεις της.
Στην παρούσα έκδοση η εν λόγω σύνθεση εξετάζεται (πρωτοτύπως αλλά και κατά την παραδεδομένη εξήγησή της) κατά τεχνική λεπτότατη, μέσω μακροδομικής και μικροδομικής κατάτμησης στα επιμέρους μελικά συστατικά της, γραμμές και σχηματισμούς, με χρήση μιας εν πολλοίς καινότροπης μεθοδολογίας μουσικής ανάλυσης, προσομοιαζούσης σε χειρουργικής ακρίβειας ‘μουσική ανατομία’.
Ο συγγραφέας του βιβλίου, Πολύκαρπος Τύμπας, καταθέτει το πρωτοκάρπιο των ερευνητικών ανησυχιών του με λόγο (εσκεμμένα) πυκνό, παράλληλα δε υπαινικτικά γλαφυρό ή και λανθανόντως ποιητικό, μη στερούμενο πάντως ικανής επιστημονικής τεκμηρίωσης αλλά και εσωστρεφών μουσικο-αισθητικών αναζητήσεων. Βοηθείται προς τούτο τόσο από τη στερρά (βυζαντινο)μουσικολογική παιδεία του, κτηθείσα προπτυχιακώς και μεταπτυχιακώς στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, όσο και από τη λιπαρή καλλιτεχνική εκπαίδευσή του και τη στιβαρή ψαλτική εμπειρία του. Η λεπτή σχοινοβασία της σκέψης του μεταξύ ενοείδειας και (οκταπλής ή μάλλον ειπείν εξαπλής) πολυείδειας, αυτού του ‘τροπικού και αισθητικού διπόλου’ που προφανέστατα αναδύεται δυναμικά μέσα από την εξεταζόμενη σύνθεση, είναι εν προκειμένω αξιοπαρατήρητη.
Από την επιχειρούμενη στο ανά χείρας πόνημα πλήρη αποδόμηση και τη συστηματική στη συνέχεια αναδόμηση του ίδιου μελοποιήματος αναδεικνύεται ευκρινώς και σχολιάζεται εδώ ενδελεχώς η αναλογία μεταξύ του χρησιμοποιούμενου κοινού και διαφοροποιούμενου μελικού υλικού, γεγονός που επιτρέπει και την εν κατακλείδι ευφάνταστη πειραματική απόπειρα μιας ενιαίας, νεομεθοδικά παρασημασμένης, (επανα)μορφοποίησης του· πρόκειται ουσιαστικά για ρηξικέλευθη απόπειρα ‘επανένωσης’ των επιμέρους προκυπτουσών ηχητικών εκδοχών του συγκεκριμένου κοινωνικού, απόπειρα πλησίστια του αρχήθεν από τον συνθέτη παραδεδομένου ενιαίου πρωτοτύπου του. Η παρακολούθηση αυτής της αμφίδρομης ‘μελικής διαδρομής’, περιαγομένης από τα «ἑνοειδεῖ αἰτίᾳ ἐχόμενα» επιμέρους ηχοτοπία στο «ὁμοούσιον» της αρχετυπικής συνθετικής ιδέας, αποδεικνύεται εμπειρία όχι απλώς εντυπωσιακή αλλά και άκρως επωφελής …
Καθηγητής Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης
Διευθυντής του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του ΤΜΣ του ΕΚΠΑ
Χρήστου Τ. Πελτέκη, Συνέσιος μοναχός Αγιορείτης (Ιβηρίτης) ο Μυτιληναίος, Αθήνα 2025
Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών | «Εργαστήριο Βυζαντινής Μουσικολογίας» | ISBN : 978-618-83987-6-4
Το ανά χείρας βιβλίο αφιερώνεται σε μία ήκιστα γνωστή αγιορειτική μουσική φυσιογνωμία, τον μοναχό Συνέσιο Ιβηρίτη, τον Μυτιληναίο. Αποτολμάται, εν προκειμένω, μία πρώτη συστηματική και ενδελεχής ερευνητική προσέγγιση στον βίο και το έργο του εν λόγω Αγιορείτου μοναχού, μιας ενδιαφέρουσας περίπτωσης ψάλτου, δασκάλου, μελοποιού, εξηγητή και κωδικογράφου, που δραστηριοποιήθηκε στο Αγιώνυμο Όρος κατά την πρώτη τριακονταετία, κυρίως, του 19ου αιώνα.
Η παρούσα έρευνα αποτελεί πρωτοκάρπιο της επιστημονικής δραστηριότητας του Χρήστου Πελτέκη και εκπονήθηκε ως Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σπουδές στην Ιστορία, την Πνευματικότητα, την Τέχνη και την Μουσική Παράδοση του Αγίου Όρους», του Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού, της Θεολογικής Σχολής, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ο συγγραφέας, παρ’ ότι διεξήγαγε την όλη έρευνα κατά τη δυσχείμερη περίοδο της πανδημίας, επιχειρεί, με ακαταπόνητη φιλοτιμία και απαραμείωτη φιλοπονία, την αποκρυπτογράφηση της βιοεργογραφικής παρουσίας του Συνέσιου, ανασυστήνοντας το μουσικό του αποτύπωμα όχι μόνον μέσα από τις λιγοστές υπάρχουσες βιογραφικές νύξεις των πηγών, αλλά κυρίως μέσα από την αδιαμεσολάβητη προσέγγιση και αναλυτική μελέτη των μουσικών καταλοίπων του Ιβηρίτου μοναχού.
Η εργασία αναπτύσσεται σε δύο ευδιάκριτα μέρη: στο πρώτο αποτυπώνεται μεθοδικά το σύνολο των διαθέσιμων βιοεργογραφικών στοιχείων του μελοποιού, στηριγμένο κατά κύριο λόγο σε πυκνές πηγαίες μαρτυρίες, ενώ στο δεύτερο, επιχειρείται η προσέγγιση της μουσικής φυσιογνωμίας του Συνεσίου. Επισημαίνονται, αδρομερώς, οι πλέον αξιοσημείωτες πτυχές της: χαρτογραφείται, με επιμονή, μεθοδικότητα και προσεκτική εξέταση των πηγών, ένας αναλυτικός εργογραφικός πίνακας με τα ως σήμερα γνωστά μελοποιήματα του Συνεσίου, που συμβάλλει τα μέγιστα στη σταδιακή ανασύσταση της συνθετικής ταυτότητάς του· ανιχνεύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μουσικής γραφής του, με εύλογη έμφαση στον κώδικα Κουτλουμουσίου 421 –μοναδικό ως τώρα γνωστό αυτόγραφο του Συνέσιου–, κώδικα με βάση τον οποίον επιχειρείται περαιτέρω εμβάθυνση στην αισθητική ιδιοπροσωπία του κωδικογράφου· υπογραμμίζονται οι όποιες –τεκμηριωμένες ή εικαζόμενες– μουσικές επιρροές του Συνεσίου, καθώς και η πιθανή σχέση του με την ψαλτική παράδοση του περιβάλλοντός του (με αξιοσημείωτες επισημάνσεις, για παράδειγμα, τόσο τη συνάφειά του με τον Νικόλαο Δοχειαρίτη όσο και την ενδεχόμενη γνωριμία του με τον πολύ Πέτρο Πελοποννήσιο)· καταγράφονται και ταξινομούνται επιμελώς οι (βεβαιωμένες και αμφιβαλλόμενες) μελοποιήσεις του Ιβηρίτου μοναχού, όπως αυτές εντοπίζονται σε χειρόγραφες μουσικές πηγές, ευάριθμες των οποίων εκδίδονται, μάλιστα, το πρώτον στο ανά χείρας πόνημα, προκειμένου να διευκολυνθεί μια πρώτη τροπική και μορφολογική και υφολογική προσέγγιση της συνθετικής τεχνοτροπίας του Συνεσίου.
Η συμβολή της παρούσας εργασίας είναι διττή: αφ’ ενός μεν οικοδομεί μία βάση δεδομένων που συνιστά εφαλτήριο για μελλοντική, περαιτέρω αναλυτική, μελέτη του έργου του Συνέσιου, αφ’ ετέρου δε υπογραμμίζει με έμφαση την ανάγκη προσέγγισης των αγιορειτικών πηγών με ανανεωμένα ερευνητικά εργαλεία. Η ερευνητική ευσυνειδησία του συγγραφέα, σε συνδυασμό με την επιμονή και την ακρίβειά του, επέτρεψαν τη δημιουργία μιας μελέτης που διακρίνεται για τη σοβαρότητα της τεκμηρίωσης, τον σεβασμό προς τις πηγές, την αποφυγή αυθαίρετων ερμηνειών· μιας μελέτης που επιδιώκει την ανάγνωση του έργου του Συνεσίου όχι απλώς ως καταλοίπου του παρελθόντος, αλλ’ ως αειθαλούς υλικού της μουσικής επιστήμης και ψαλτικής πράξης. Πρόκειται, αναμφίβολα, για μια πράξη σεβασμού προς το «άγνωστο» και «ανεξερεύνητο», για μια έμπρακτη υπενθύμιση ότι η μουσικολογική έρευνα προοδεύει όχι μόνον με ευρήματα αλλά και με ερωτήματα.
Η έκδοση του παρόντος πονήματος εντάσσεται στο εκδοτικό πρόγραμμα του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, μιας ακαδημαϊκής δομής με διαρκή στόχο την προβολή, ανάδειξη και συστηματική τεκμηρίωση της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μουσικής δημιουργίας και των φορέων της.
Καθηγητής Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης
Διευθυντής του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του ΤΜΣ του ΕΚΠΑ
Γεωργίου Δ. Καλλιώρα, Κύριλλος μοναχός Αγιορείτης (Ιβηρίτης) ο Μυτιληναίος, Αθήνα 2025
Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών | «Εργαστήριο Βυζαντινής Μουσικολογίας» | ISBN : 978-618-83987-7-1
Η παρούσα εργασία επιχειρεί να φωτίσει μία σημαντική, αλλ’ ως τώρα μάλλον παραγνωρισμένη, ιστορική και μουσική προσωπικότητα της νεότερης περιόδου του Αγίου Όρους, τον μοναχό Κύριλλο Ιβηρίτη, τον Μυτιληναίο. Με συστηματική μελέτη της ιστορικής προσωπικότητας και τεκμηριωμένη προσέγγιση του μουσικού έργου του Κυρίλλου, διερευνάται η σπουδαία συμβολή του στο διοικητικό γίγνεσθαι και το ψαλτικό περιβάλλον του Αγίου Όρους κατά το 2ο μισό του 18ου αιώνα.
Η έρευνα εκπονήθηκε απ’ τον Γεώργιο Καλλιώρα, ως Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σπουδές στην Ιστορία, την Πνευματικότητα, την Τέχνη και την Μουσική Παράδοση του Αγίου Όρους», του Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού, της Θεολογικής Σχολής, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η ανασύνθεση της βιοεργογραφίας του Κυρίλλου απετέλεσε άκρως απαιτητική πρόκληση, δεδομένων των ελλιπών και κατακερματισμένων σχετικών πηγών· η παρούσα έρευνα, πάντως, διακρινόμενη από ακαδημαϊκή αυστηρότητα και ερευνητική ευαισθησία, αποδεικνύεται ως μία αξιόλογη συνεισφορά που όχι μόνον αναδεικνύει ένα πρόσωπο με πολυσχιδές έργο, αλλά προσφέρει και σημαντικά εφόδια για την περαιτέρω επιστημονική διερεύνηση της ψαλτικής (και διοικητικής) παράδοσης του Αγίου Όρους.
Παρά την προφανή δυσκολία εντοπισμού συγκεκριμένων βιογραφικών στοιχείων, επιπροσθέτως και λόγω της δυσκολίας να απομονωθεί με σαφήνεια το πρόσωπο του Κυρίλλου ανάμεσα σε ομώνυμους συγχρόνους του μοναχούς, ο Γεώργιος Καλλιώρας ανέδειξε με πειστικό τρόπο το πιθανότερο πλαίσιο γέννησης και δραστηριότητας του Ιβηρίτου μοναχού, συνδυάζοντας άμεσα και έμμεσα ιστορικά δεδομένα, τα οποία μέχρι σήμερα παρέμεναν διεσπαρμένα και μη αξιοποιημένα. Η επιλογή της περιόδου 1740-1750 για τη γέννησή του στη Μυτιλήνη και η υπόθεση της παρουσίας του στην Κωνσταντινούπολη, ως ασθενούντος, αποτελούν λογικά συμπεράσματα, βασισμένα σε προσεκτική ανάλυση πρωτογενών πηγών.
Παρότι η έρευνα δεν κατόρθωσε να επιβεβαιώσει επαρκώς την υποτιθέμενη ψαλτική διακονία ή τη διδασκαλία της Ψαλτικής Τέχνης από τον Κύριλλο, η επισήμανση των ποικίλων προσωνυμίων που αποδίδονται στον ίδιο υποδηλώνει αναγνώριση της μουσικής του επιρροής, γεγονός που διανοίγει ευνοϊκές προοπτικές και για περαιτέρω μελλοντική έρευνα.
Μεθοδικά και με επιστημονική συνέπεια, η μελέτη εστιάζεται, επιπλέον, στον διοικητικό ρόλο του Κυρίλλου, υπό την ειδικότερη δραστηριότητά του ως Επιτρόπου του Αγίου Όρους στην Κωνσταντινούπολη. Η τεκμηρίωση της θητείας του στην εν λόγω περίοπτη διοικητική θέση, μάλιστα δε για χρονικό διάστημα που υπερέβη το συνηθισμένο, συνιστά γεγονός που επιβεβαιώνει το αδιαμφισβήτητο κύρος της μορφής του Κυρίλλου, μιας μορφής έμπλεης αξιοπιστίας και αφοσίωσης, ιδιότητες που περιγράφονται εδώ με σαφήνεια και υποστηρίζονται με τα κατάλληλα τεκμήρια, αναδεικνύοντας το εύρος της προσωπικής του ακτινοβολίας και την εμπιστοσύνη που του είχε αποδοθεί σε μια κρίσιμη ιστορική περίοδο.
Εξίσου σημαντική είναι η καταγραφή και ανάλυση του μουσικού έργου του Κυρίλλου, εκτός των άλλων και μέσω ενδελεχούς μορφολογικής προσέγγισης, με τακτική που στοιχειοθετεί μία νέα διάσταση κατανόησης του μουσικού έργου του, διαζωγραφώντας τον χαρίεντα χαρακτήρα και αποδεικνύοντας την τεχνική αρτιότητα των συνθέσεών του. Επισημαίνεται, ιδιαιτέρως, η ανάδειξη της λειτουργικής σημασίας και των εκπαιδευτικών διαστάσεων της περισπούδαστης σύνθεσης του Κυρίλλου επί των δεκαέξι δογματικών θεοτοκίων της Οκτωήχου, μελοποίημα αρχήθεν προορισμένο να αποτελέσει μία ακόμη, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, μουσικοπαιδαγωγική μέθοδο εκμάθησης των δεινών θέσεων του Στιχηραρίου. Ακόμη, η εύρεση και καταλογογράφηση του μοναδικού σωζομένου αυτογράφου του Κυρίλλου και η υπόθεση για επιπλέον ημιτελείς ή αμφιβαλλόμενες μελοποιήσεις του, συνιστούν σημαντική συμβολή στην τρέχουσα έρευνα.
Ιδιαιτέρως, τέλος, πρέπει να υπογραμμισθεί (και εκθύμως να χαιρετισθεί) η από τον συγγραφέα του ανά χείρας πονήματος εξήγηση μέρους του (ανεξήγητου ως σήμερα) μελοποιητικού έργου του Κυρίλλου Ιβηρίτου στη Νέα Μέθοδο Αναλυτικής Σημειογραφίας, εγχείρημα που αποκαλύπτει τον χαρακτήρα και τη δομή των συνθέσεών του, ενώ ταυτόχρονα διανοίγει ελπιδοφόρους διαύλους για μελλοντική ενσωμάτωσή τους στη σύγχρονη λειτουργική πράξη.
Η μελέτη του Γεωργίου Καλλιώρα αποτυπώνει το πρωτογενές ερευνητικό ενδιαφέρον ενός νέου επιστήμονα, ο οποίος, εφοδιασμένος με σταθερές θεωρητικές βάσεις, μουσική παιδεία και βαθιά ψαλτική εμπειρία, καταθέτει το πρωτόλειο της επιστημονικής του παραγωγής με τρόπο όχι μόνον τεκμηριωμένο και μεθοδικό, αλλά και ενδεικτικό ιδιαιτέρου σεβασμού προς καθεαυτό το αντικείμενο της έρευνας. Με κριτική ανάλυση των διαθέσιμων πηγών, επιχειρεί να κατασκευάσει μια συνεκτική και τεκμηριωμένη εικόνα του μοναχού Κυρίλλου Ιβηρίτου του Μυτιληναίου, η οποία συμβάλλει τόσο στη μουσικολογική όσο και στην ιστορική έρευνα, συνιστώντας πολύτιμη προσθήκη στην απόπειρα της ευκταίας περαιτέρω διευκρίνισης ζητημάτων ειδικής ακαδημαϊκής ορολογίας και ιστορικής ταυτοποίησης.
Είναι ευχής έργον η παρούσα εργασία, που χαρακτηρίζεται από σαφήνεια, επιστημονική μεθοδολογία και κριτική σκέψη, να αποτελέσει σταθερό εφαλτήριο εμβάθυνσης στην ευρύτερη ψαλτική παράδοση του Αγίου Όρους, να συμβάλει στην ενίσχυση νέων ερευνητικών πρωτοβουλιών και να προωθήσει την επιστημονική κατανόηση και διαχείριση της μουσικής (και διοικητικής) ιστορίας του Αγίου Όρους, διευρύνοντας έτσι τον επιστημονικό διάλογο για την αγιορειτική μουσική κληρονομιά.
Η δημοσίευση της παρούσας εργασίας εντάσσεται στον εκδοτικό σχεδιασμό του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, υπηρετώντας τη διαρκή μας προσπάθεια να φέρνουμε στο φως, μέσα από επιστημονικά τεκμηριωμένες φωνές, εκείνες τις μορφές και τα έργα που συγκροτούν το ηχητικό τοπίο της Ορθόδοξης Ανατολής.
Καθηγητής Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης
Διευθυντής του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του ΤΜΣ του ΕΚΠΑ
Christian Troelsgård, Βυζαντινά μουσικά σημάδια. Μια νέα εισαγωγή στη Μεσοβυζαντινή Σημειογραφία. Mετάφραση Γεράσιμος-Σοφοκλής Παπαδόπουλος. Επιστημονική επίβλεψη Μαρία Αλεξάνδρου, Εκδόσεις Fagottobooks & Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας, Αθήνα 2020
Το «Εργαστήριο Βυζαντινής Μουσικολογίας», μια –υπό τη διεύθυνση του υποφαινόμενου–ακαδημαϊκή δομή του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έχει προσφάτως εγκαινιάσει σειρά εκδόσεων, που περιλαμβάνει τη δημοσίευση εκπονούμενων στο Τμήμα διδακτορικών διατριβών και μεταπτυχιακών διπλωματικών εργασιών, βυζαντινομουσικολογικού περιεχομένου· έχουν ήδη κυκλοφορηθεί η (υπό τον τίτλο «Η μουσική μεταρρύθμιση του 1814: μια εμπειρική-αφηγηματολογική προσέγγιση») διδακτορική διατριβή της Gordana Blagojević, καθώς και η (υπό τον τίτλο «To “εις τους οκτώ ήχους ψαλλόμενον” κυριακό κοινωνικό Πέτρου του Μπερεκέτη: μια μοτιβική σπουδή στις ανά ήχους εξηγητικές διαφοροποιήσεις ενός ενιαίου μελικού αρχετύπου») μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία του Πολύκαρπου Τύμπα, ενώ επίκειται (οσονούπω) και η έκδοση ισάριθμων ακόμη πονημάτων.
Στο πλαίσιο αυτής της εκδοτικής δραστηριότητας, η συνεργασία μας με τον εκδοτικό οίκο Faggoto σηματοδοτεί τώρα την καθιέρωση μιας επιπλέον ενότητας δημοσιευμάτων, όπου θα περιλαμβάνονται σημαντικά ξενόγλωσσα συγγράμματα, βιβλιογραφικά σημεία αναφοράς της διεθνούς βυζαντινομουσικολογικής έρευνας, μεταφρασμένα στην ελληνική γλώσσα. O εκδοτικός οίκος fagottobooks δραστηριοποιείται, επί μακρά σειρά ετών, στις μουσικές εκδόσεις πανεπιστημιακών συγγραμμάτων, αποτελεί δε ευτυχή συγκυρία (την οποία και χαιρετίζουμε με ευγνώμονα αισθήματα) η σύμπραξή του με το «Εργαστήριο Βυζαντινής Μουσικολογίας» στην παρούσα πρώτη σχετική έκδοση· την ελληνόγλωσση εκδοχή του (υπό τον τίτλο ‘‘Byzantine Neumes’’) σπουδαίου συγγράμματος του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης, συναδέλφου Christian Troelsgård, μεταφρασμένου στην ελληνική γλώσσα από τον Γεράσιμο-Σοφοκλή Παπαδόπουλο.
Ο Γεράσιμος-Σοφοκλής Παπαδόπουλος, ειδικευμένος γλωσσολόγος της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και νυν υποψήφιος διδάκτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών, με γόνιμη ακαδημαϊκή ανησυχία τυρβάζων περί τις τρέχουσες διεπιστημονικές ερευνητικές αναζητήσεις του (εκπονεί διδακτορική διατριβή υπό τον τίτλο «Περιγραφικό Θεωρητικό της Σύγχρονης Ψαλτικής Τέχνης· μια γλωσσολογική προσέγγιση της κατά τη Νέα Μέθοδο γραφής και ερμηνείας της»), υπερέβη εν προκειμένω τα όρια της μονήρους προσωπικής του μελέτης και παραδίδει, «εις κοινόν όφελος», δύο τινά· αφενός μεν την ανά χείρας, φιλολογικά γλαφυρή και μουσικολογικά επωφελή, μετάφραση του παραπάνω συγγράμματος, αφετέρου δε ένα (βασισμένο στο ίδιο βιβλίο) «αγγλο-ελληνικό Γλωσσάρι βασικών όρων της Βυζαντινής Μουσικολογίας»· το δεύτερο πόνημα, επιχειρηθέν κατόπιν προτροπής του υποφαινόμενου, συνιστά αναμφίβολα μιαν αξιοσημείωτη πρωτότυπη επιστημονική συμβολή, που ευελπιστούμε να προαγάγει την κατανόηση της τυπολογίας της διεθνούς βυζαντινομουσικολογικής διαγλωσσικής ποικιλίας.
Ευχαριστούμε, τέλος, από καρδιάς και τη συνάδελφο Μαρία Αλεξάνδρου, στενή συνεργάτιδα του συγγραφέα του παρόντος πονήματος Christian Troelsgård, η οποία δέχτηκε ολοπρόθυμα την πρότασή μας να διοχετεύσει τη λιπαρά βιωματική γνώση της πάνω στη γενικότερη φιλοσοφία της λεγόμενης Σχολής της Κοπεγχάγης στον μεταφραστή αυτού του συγγράμματος. Το προϊόν της συνεργασίας αμφοτέρων, κατασταλαγμένο μετά από εξονυχιστική –λέξη προς λέξη– διερεύνηση και επαλήθευση της ουσίας των κεκρυμμένων στον (αγγλόφωνο) λόγο εξειδικευμένων πρωτογενών νοημάτων, αποτυπώνεται πλέον ευκρινώς στις σελίδες του ανά χείρας βιβλίου, το οποίο και ήδη προσφέρεται προφρόνως στη μουσοπάτακτη ελληνική βυζαντινομουσικολογική κοινότητα.
ΑΧΙΛΛΕΥΣ Γ. ΧΑΛΔΑΙΑΚΗΣ
Καθηγητής ΤΜΣ – Κοσμήτωρ ΦΛΣ ΕΚΠΑ
https://fagottobooks.gr/el/4612-byzantina-moysika-simadia.html
Γεράσιμος-Σοφοκλής Παπαδόπουλος (επιμέλεια), Αγγλοελληνικό Γλωσσάρι Βασικών Όρων της Βυζαντινής Μουσικολογίας, Εκδόσεις Fagottobooks & Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας, Αθήνα 2020
ACHILLEAS G. CHALDÆAKES – SOCRATES LOUPAS – EVANGELIA A. CHALDÆAKI, K. A. Psachos’s Archive: Historico-Musicological Testimonies, ATHENS 2024, National and Kapodistrian University of Athens Press
ΥΠΟ ΕΚΔΟΣΗ
~ Εμμανουήλ Σουργιαδάκη, Η Ψαλτική Τέχνη στην Κωνσταντινούπολη κατά τον ιη΄ αιώνα
~ Πρακτικά Διεθνούς Eπιστημονικού Bυζαντινομουσικολογικού Συνεδρίου (Αθήνα 1-4 Ιουλίου 2024) στη μνήμη Δημητρίου Κων. Μπαλαγεώργου († 2 Ιουνίου 2023)
~ Θοδωρή Καραθόδωρου, Μιχάλης Αδάμης: ψηφιοποίηση, επιμέλεια και έκδοση γραπτών κειμένων και συνεντεύξεων του συνθέτη